سیاهی چهره حاجی فیروز نشانه چیست؟ - مجله انجمن دعوت

در همن رابطه آرزو رسولی(طالقانی)، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی در یادداشتی به حاجی فیروز به عنوان یکی از اسطوره های ایرانی پرداخته است.

او در این یادداشت نوشته است:

برخی چهره حاجی فیروز را نژادپرستانه خوانده اند و، با برداشت های باب روز، کل دنیا بینی ایرانی و نمادهای اسطوره ای آن را زیر سؤال برده اند. در یادداشت حاضر، توضیح می دهم که این مرد سرخپوش و سیه روی با دایره زنگی در دست از کجا آمده و چرا صورتش سیاه است.

برای پیدا کردن ردّپای اسطوره ها، پیش از هر چیز، باید ببینیم معیشت مردمان یک سرزمین بر چه پایدار بوده است. اقتصاد مردمان فلات ایران برپایه کشاورزی و دامپروری بوده و طبیعی است که اسطوره های چنین مردمانی حول همین دو محور شکل بگیرد. نوروز و تمام جشن ها و اساطیر پیرامون آن پیوند تنگاتنگی با کشاورزی دارد. یکی از این اساطیر، اسطوره ایزد شهیدشونده و زنده شدن دوباره اوست که آیین آن حتی به پیش از مهاجرت آریاییان به فلات ایران بازمی شود. طبق این اسطوره، ایزدبانوی باروری (معادل ایشتر در بین النهرین) به دنیا زیرین یا زیر زمین، که به باور مردمان دنیا مردگان بوده، سفر می کند و برای او دیگر بازگشتی نیست. پس از فرو شدن او، زایش و باروری بر زمین بازمی ایستد. خدایان درصدد چاره جویی برمی آیند و انتها پیروز می شوند آب زندگی را بیابند و بر او بپاشند. ایزدبانو به روی زمین بازمی شود اما طبق قانون سرای مردگان، باید جانشینی برگزیند تا او را به جای خود به دنیا زیرین بفرستد. او شوهر خود را (دوموزی یا تَموز در بین النهرین) برمی گزیند که از بازگشت او ناخشنود بوده است. جامه سرخ بر تن شوهرش می کنند، روغن خوشبو به تنش می مالند، نی لاجوردنشان یا سازی دیگر (شاید دایره زنگی) به دستش می دهند و او را به دنیا زیرین می کشانند و، به عبارتی، او را شهید می کنند. او (دوموزی) که ایزد گیاهان است، وقتی به دنیا مردگان می رود، سرسبزی را هم با خود می برد و گیاهان خشک می شوند. موسم رفتن این ایزد گیاهی به دنیا زیرین با سوگواری های زیاد همراه بوده است.

برای شهادت این ایزد گیاهی مردم بسیار می گریستند و آن را طلسمی برای باران آوری می دانستند. بنا بر این اسطوره، ایزد گیاهی باید روی زمین بازشود تا گیاهان سرسبز شوند. خواهر او (گِشتی نَنَّه در بین النهرین) می پذیرد نیمی از سال را به جای برادرش در سرزمین مردگان به سر برد تا برادرش به روی زمین بازآید و گیاهان جان بگیرند. همان گونه که فروشدن ایزد گیاهی با سوگواری های زیاد همراه بوده، بالا آمدن او هم، که با سازَش مژده رسیدن بهار و رویش گیاهان را می دهد، با جشن های زیادی همراه بوده است که همان نوروز ماست. رنگ سیاه چهره او هم نماد بازگشت او از زیر زمین و از دنیا مردگان است.

این اسطوره پیش آریایی، با آمدن آریاییان به فلات ایران و آمیخته شدن اسطوره های آریایی با اسطوره های بومیان فلات ایران، به صورت شخصیت سیاوش در اساطیر ایران درمی آید که سیه روی بسیار محبوبی در میان ایرانیان بوده است. سیاوش به معنای مرد سیه چرده بازماندۀ اسطورۀ ایزدی گیاهی است که مظلومانه شهید می شود و بازگشتش به روی زمین با رویش گیاه پرسیاووشان از خون اوست.

به نظر مهرداد بهار، حاجی فیروز بازمانده آیین ایزد شهیدشونده است و مراسم سوگ سیاوش نیز نموداری از همین آیین است. چهره سیاه او نماد بازگشت از دنیا مردگان و لباس سرخ او نیز نماد خون سرخ سیاوش و حیات مجدد ایزد شهیدشونده و شادی او شادی زایش دوباره آن هاست که با خود رویش و برکت می آورد. در جشن های نوروزی، حیات مجدد این ایزد را به طور نمادین بازسازی می کردند و رنگ سیاه بر چهره می مالیدند یا صورتکی سیاه به کار می بردند.

ما نمی دانیم بومیان فلات ایران این ایزد گیاهی را چه می نامیدند اما در کتاب آثارالباقیه، ابوریحان بیرونی به فرشته ای به نام فیروز اشاره می کند که ارواح را برای انشاء خلق می راند و درست پیش از نوروز سر می رسد که احتمالاً همان نامی است که بعدها به حاجی ملقب شده و نماد ایزد یا فرشته ای مورد ستایش بوده است.

برخی سیاهِ نمایش های روحوضی را هم به بحث افزوده اند. آن جا هم اثری از تحقیر و نژادپرستی نیست. آن که در این نمایش ها تحقیر می شود ارباب طماع است نه سیاه. سیاهی که می تواند آسوده در پناه ارباب ثروتمند خود زندگی کند اما به خاطر مردم محروم موقعیت خود را به خطر می اندازد و زبان تندش را به چاشنی طنز می آمیزد و قدرت را نشانه می گیرد قهرمان است.

با دید امروزی و متأثر از فرهنگ های دیگر، نمادهای فرهنگی خود را نقد نکنیم. این نمادها را در بستر فرهنگی ایران درک کنیم و، عوض پذیرفتن هر خفّت نابجایی، به دنیا بیاموزیم به ارزش های ما احترام بگذارد.

حاجی فیروز با نژادپرستی ارتباطی ندارد

محمد جعفری قنواتی پژوهشگر فرهنگ عامه و عضو شورای عالی علمی دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز در یادداشتی به بررسی موضوع پرداخته و از بخشنامه شهرداری تهران انتقاد کرده است.

در این یادداشت می خوانیم:

هردم از این باغ بری می رسد تازه تر از تازه تری می رسد

والله آدمی در می ماند که چه باید بگوید! در این سرزمین اهانت به آن بخش از فرهنگ ایران که ریشه در ایران باستان دارد کم هزینه ترین و در عین حال رایج ترین امور برای اشخاصی با دیدگاه های مختلف و متضاد شده است. یک روز بایستی در نقد دیدگاه های کسانی که شناختی از فرهنگ نیاکان مان ندارند و بر این باورند که ایرانی ها در پیش از اسلام فاقد فرهنگ بوده اند، مطلب نوشت و توضیح داد که سیزده به در، سیزده به در است و روز طبیعت اصطلاحی من درآوردی است که مفهوم سیزده به در را نمی رساند یا بالاتر از آن در اثبات عظمت نوروز مطلب بنویسیم زیرا متاسفانه هنوز کسانی هستند که سخن غزالی را که 900 سال پیش نوشته است در بوق و کرنا می کنند که نوروز مربوط به مجوس است.

خوشبختانه این دیدگاه امروزه در جامعه ما خریدار چندانی ندارد و غیرعلمی و غیرواقعی بودن آن بسیار روشن است. زیرا اکثریت قریب به اتفاق ایرانیان از بیش از هزار سال پیش به خوبی دانسته اند که برگزاری نوروز، چهارشنبه سوری (البته به صورت اصیل آن که جشن و پایکوبی پیرامون آتش بوده است)، سیزده به در، شب چله و سایر آیین هایی از این دست هیچ مباینتی با باورهای اسلامی آن ها ندارد. مصداق روشن و برجسته در این باره حکیم ابوالقاسم فردوسی است. او شیعه بود و به صدای بلند شیعه بودن خود را اعلام می کرد:

اگر چشم داری به دیگرسرای

به نزد نبی و وصی گیر جای

گرت زین بد آید گناه منست

چنین است و این دین و راه منست

برین زادم وهم برین بگذرم

چنان دان که خاک پی حیدرم

اما او در عین حال با عشقی عمیق سراسر عمر پر برکت خود را صرف به نظم کشیدن داستان ها و افسانه های نیاکان خود کرد و در شاهنامه بی زوال آن ها را جاودانه کرد.

این که مولانا جلال الدین محمد بلخی نیز می فرماید: شیر خدا و رستم دستانم آرزوست موید همین موضوع است.

اما مدتی است کسانی دیگر به میدان آمده اند. کسانی که می خواهند با ارزش های امروزی جامعه بشری به نقد پدیده ها و آیین ها و سنت های ریشه دار فرهنگ ما بپردازند. متاسفانه ارزش های امروزی جامعه بشری و نیز تئوری های ناظر بر آن گاه به عنوان تئوری های مد روز مورد توجه قرار می گیرند و برای خوشایند دیگران و اثبات امروزی بودن به کار گرفته می شوند. آن چه را معاون شهردار تهران گفته است و نمونه هایی از آن در حوزه های دیگر فرهنگ و ادب ما شنیده می شود، باید در این چارچوب بررسی کرد. وجه اشتراک این سخنان، اگرچه از دیدگاه های متفاوت بیان می شوند، از یک سو بیگانه بودن با فرهنگ ایران و از سوی دیگر مرعوب شدن در مقابل تئوری های باب روز است.

سیاه در فرهنگ ایرانی، چه حضور او در اساطیر ما و چه استمرار این حضور در نمایش های آیینی و سنتی ما، به هیچ عنوان، تاکید می کنم به هیچ عنوان، ارتباطی با نژادپرستی ندارد. سیاوخش یا سیاوش، که بر چهره سیاه او تاکید می شود، ایزد برکت و فراوانی در ایران باستان بوده است که هر سال در نوروز، پیش از برآمدن آفتاب، برای او قربانی می کردند. در نمایش های آیینی و سنتی ما نیز سیاه هم از لحاظ نام هایی که بر وی گذاشته اند و هم از لحاظ کارکردها و نقش هایی که بر عهده می گیرد هیچ قرابتی با نژادپرستی ندارد. شما به نام حاجی فیروز دقت کنید. حاجی که احتمالاً در سده های اخیر به این نام اضافه شده است بار مثبت و احترام آمیز دارد و فیروز نیز که معرب پیروز است. او پیروز است چون پیک نوروز است. او پیروز است چون مژده رفتن زمستان و آمدن نوروز و بهار را می دهد. در نمایش های سرگرم کننده سنتی نیز وضع به همین صورت است. سیاه در این نمایش ها شخصیت اصلی را بر عهده دارد. کسی که طبقات بالای جامعه را دست می اندازد و باعث شادی مردم می شود. پرسش بنده این است که در حین اجرا و در انتها نمایش، مخاطبان با کدام یک از دو شخصیت، ارباب یا سیاه، ابراز همدلی می کنند؟ مگر نه این است که هدف از نژادپرستی در هنر و ادبیات تزریق و ترویج ایده و تفکری است که به نیرویی مادی علیه مثلا سیاه پوستان تبدیل شود؟ آیا واقعاً در نمایش های آیینی و سنتی ما این گونه است؟ این چه نوع نژادپرستی است که سیاه قهرمان اصلی آن است؟

امروزه چون چنین تئوری هایی باب روز شده اند، متاسفانه برخی اشخاص که هیچ گونه آشنایی با بنیان های فرهنگ ما ندارند و نیز به سبب خودکوچک پنداری و احساس حقارت در برابر این تئوری ها، گزنکرده هر پارچه ای را حتی گران بهاترین آن ها را پاره می کنند تا به زعم خود پوششی متناسب با آن تئوری ها و خوشایند واضعان آن ها بدوزند. در حالی که دانشمندان بزرگ غرب و از جمله ایران شناسان بزرگی مانند زنده یادان مری بویس، ریچارد فرای، کریستین سن و زنده بادانی مانند کرین بوروگ، اولریش مارزلف و مارگارت میلز که عمر خود را صرف مطالعه فرهنگ ایرانی کرده اند، چنین برداشتی از این فرهنگ ارائه نکرده اند.

به گمان من کسانی که این چنین درباره حاجی فیروز نظر می دهند اگر فقط و فقط شاخه زرین اثر ماندگار فریزر را مطالعه کرده بودند چنین سخنانی را بر زبان نمی آوردند.

پیش از انتها این یادداشت باید به یک نکته دیگر نیز که به همین موضوع مرتبط است اشاره کنم و آن شیوه خاصی از تبریک گویی است که طی سال های اخیر در ایران رایج شده است. در این سال ها در مواردی نه چندان کم اصطلاح سال نو مبارک رواج یافته است. این اصطلاح ترجمه لغت به لغت happy new year انگلیسی است. در صورتی که تا سی یا چهل سال پیش در همه نقاط ایران نوروز مبارک یا عید شما مبارک رایج بود. هنوز هم در کردستان خوشبختانه اصطلاح نوروز پیروز رایج است. البته ذکر این نکته ضروری است که برخی اصطلاح سال نو مبارک را به عمد و در مقابل نوروز مبارک به کار می برند. ایرانیان نوروز را جشن می دریافتد و از قبل آن سال نو را گرامی می داشتند. تألیف ده ها رساله با عنوان نوروزنامه، ایجاد نوعی خاص در شعر فارسی با عنوان نوروزیه، دریافت و دادن عیدی یا نوروزی، گستردن خوان نوروزی، همه و همه موید این نکته است.

در انتها به همه هم میهنانم و به آن هایی که به این فرهنگ و این آب و خاک عشق می ورزند عرض می کنم: نوروزتان خجسته باد.